حسن فهمیافندیحسن فهمی افندی، شیخ‌الاسلام عثمانی است. ۱ - ولادت و تحصیلات اووی در ۱۲۱۰ در آق‌شهر، در ولایت قونیه، به دنیا آمد. پس از گذراندن تحصیلات مقدماتی در زادگاه خود، در قونیه و استانبول ادامه تحصیل داد و با کسب رتبه اول در امتحانات علوم دینی، در مسجد ایاصوفیه به تدریس پرداخت. موفقیت وی در تدریس سبب شد که به معلمی دروس قواعد و ادبیات عربی شاهزاده عبدالعزیز، ولیعهد عثمانی، منصوب گردد [۱]
د. ا. د. ترک، ذیل مادّه.
.
۲ - افندی جامع‌الریاستین بودبا جلوس عبدالعزیز بر تخت سلطنت در ۱۶ ذیحجه ۱۲۷۷ [۲]
دانشمند، ج ۴، ص ۱۹۷.
، بر نفوذ و اعتبار حسن فهمی افندی افزوده شد، به‌ویژه پس از این‌که به فرمان شاه در رمضان ۱۲۷۸ عنوان «معلم سلطانی» گرفت. وی در ۷ محرّم ۱۲۸۵ به مقام شیخ‌الاسلامی رسید و صد و دهمین شیخ‌الاسلام عثمانی شد؛ وی سومین و آخرین شیخ‌الاسلامی بود، که به مناسبت داشتن عناوین معلم سلطانی و شیخ‌الاسلامی، عنوان جامع‌الریاستین نیز داشت [۳]
د. ا. د. ترک، ذیل مادّه.
[۴]
د. ترک، ذیل مادّه
.
۳ - فعالیتهای افندیدوره نخست شیخ‌الاسلامی وی هم‌زمان با پنجمین و واپسین دوره صدراعظمی عالی پاشا (متوفی جمادی الآخره ۱۲۸۸)، از رجال اصلاح‌طلب عصر تنظیمات، بود [۵]
کارال، ج ۷، ص ۱۲۵ـ۱۲۷.
. فهمی افندی در این دوره، که تقریباً سه سال و نیم طول کشید، برای جلوگیری از اِعمال محدودیت ناشی از اصلاحات غرب‌گرایانه، در حوزه مسئولیتها و اختیارات حقوقی و آموزشی نهاد شیخ‌الاسلامی فعالیت کرد. وی کوشید تدوین مجلة الاحکام العدلیة (مجموعه قوانین مدنی که براساس فقه حنفی تألیف و تدوین می‌شد) را زیرنظر شیخ‌الاسلام، که در رأس باب مشیخت یا باب فتوا بود، درآورد [۶]
برکس، ص ۲۲۶ـ۲۲۷.
. وی همچنین در کار دارالفنون عثمانی که دومین بار در ۱۹ ذیقعده ۱۲۸۶ افتتاح گردید، موانعی ایجاد می‌کرد. سخنرانی سیدجمال‌الدین اسدآبادی در افتتاحیه آن، که درباره اهمیت علم و تعلیم در تمدن اسلامی و اهمیت تأسیس دارالفنون در استانبول، مرکز خلافت اسلامی بود [۷]
احسان اوغلو، ص ۷۲۰ـ۷۲۲.
، به بلوایی منجر شد که گویا حسن فهمی افندی شیخ‌الاسلام در آن نقش داشت. این بلوا موجب تعطیل دارالفنون و رفتن سیدجمال از استانبول به قاهره گردید [۸]
رحیم رئیس‌نیا، ایران و عثمانی در آستانه قرن بیستم، ج۲، ص۶۰۳، تبریز ۱۳۷۴ش.
[۹]
لگار، ص ۱۹۴ـ۱۹۶.
[۱۰]
احسان اوغلو، ص ۷۲۷ـ۷۳۰.
[۱۱]
برکس، ص ۲۴۰ـ۲۴۱.
[۱۲]
برکس، ص ۲۵۱.
.
۴ - عزل و نصب افندیحسن فهمی افندی ده روز پس از مرگ عالی پاشا، صدراعظمی که از وی حمایت می‌کرد، یعنی در ۲ رجب ۱۲۸۸ از مقام شیخ‌الاسلامی معزول گردید ولی بار دیگر در ۴ جمادی الآخره ۱۲۹۱ به مقام شیخ‌الاسلامی منصوب شد [۱۳]
د. ا. د. ترک، ذیل مادّه.
.وی این‌بار نیز هیچ فرصتی را برای مبارزه با جودت‌پاشا [۱۴]
ایران و عثمانی در آستانه قرن بیستم، تبریز ۱۳۷۴ش.
از دست نداد. حسن فهمی افندی، جودت‌پاشا را به علت انتقال جمعیت مجله احکام عدلیه از بابِ فتوا یا بابِ مشیخت به باب‌عالی که زیرنظر صدراعظم بود، مقصر میدانست. [۱۵]
د، ترک، ذیل مادّه.
سرانجام، بر اثر مخالفت شیخ‌الاسلام و برخی دیگر، جودت‌پاشا در اواخر محرّم ۱۲۸۷ عزل شد و جمعیت مجله احکام عدلیه به باب مشیخت انتقال یافت. [۱۶]
دوباره به ریاست جمعیت برگردانده شد، رحیم رئیس‌نیا، ایران و عثمانی در آستانه قرن بیستم، تبریز ۱۳۷۴ش.
[۱۷]
د. ا. د. ترک، ذیل «جودت‌پاشا» و «مجله احکام عدلیه».
۵ - دوره دوم شیخ‌الاسلامی افندیبه رغم مخالفتهای حسن فهمی افندی در دوره دوم شیخ‌الاسلامی اش، که بیش از یک سال و ده ماه طول نکشید، کار تألیف و تدوین و انتشار مجله همچنان ادامه یافت [۱۸]
د، ترک، ذیل مادّه.
و دوره شانزده جلدی آن در حدود چهارماه پس از به پایان رسیدن دوره دوم شیخ‌الاسلامی وی منتشر و به اجرا گذاشته شد [۱۹]
د. ا. د. ترک، ذیل «مجله احکام عدلیه».
.حدود هشت و نیم ماه از شیخ‌الاسلامی وی، در دوره صدارت محمود ندیم‌پاشا (که از ۲۴ رجب ۱۲۹۲ آغاز شد) گذشت. در این دوره، به‌علت وقوع قیام هرزگوین و بلغارستان که آشوبهایی را در سراسر قلمرو عثمانی در شبه‌جزیره بالکان درپی داشت، تشدید مداخلات خارجی در امور داخلی حکومتِ رو به زوال، تحول و تبدیل افکار عمومی اروپا برضد عثمانی و وخامت اوضاع اقتصادی، نارضایتی عمومی در هر سوی عثمانی ظاهر گردید و روحیه ضد مسیحی، به‌ویژه در استانبول قوّت گرفت [۲۰]
کارال، ج۷، ص۱۰۱.
[۲۱]
دانشمند، ج ۴، ص ۲۴۹.
. یکی از علل قوّت‌گیری روحیه ضد مسیحی، وابستگی آشکار محمود ندیم‌پاشا به روسیه و گوش سپردن به رهنمودهای سفیر آن کشور در استانبول بود. مناسبات نزدیک حسن فهمی افندی شیخ‌الاسلام با محمود ندیم‌پاشا و همراهی اش با وی، سبب شد که مردم او را نیز در بحرانی که گریبان‌گیر کشور شده بود، سهیم و مسئول بدانند [۲۲]
کارال، ج ۷، ص ۱۴۰ـ۱۴۱.
. در چنین اوضاعی، گروهی از طلاب علوم دینی مدارس بزرگ استانبول (بیشترشان از مهاجران روم ایلی)، خواستار برکناری صدراعظم و شیخ‌الاسلام عثمانی شدند [۲۳]
دانشمند، ج ۴، ص ۲۵۴.
بنابراین، سلطان در ۱۶ ربیع‌الآخر ۱۲۹۳ آن دو را عزل کرد [۲۴]
د. ا. د. ترک، ذیل مادّه.
. داویسون احتمال داده است که تأثیر و نفوذ سیدجمال‌الدین اسدآبادی در میان علما و طلاب هم از علل محبوبیت نداشتن حسن فهمی افندی در بین آنان بوده باشد. [۲۵]
د، ترک، ذیل مادّه.
در ۱۲۹۴، حسن فهمی افندی وادار به اقامت در مدینه شد و تا زمان مرگش در ۱۲۹۸، در آن شهر به عبادت و مطالعه مشغول بود.
۶ - مدارج علمی اوحسن فهمی افندی به زبانهای فارسی و عربی تسلط داشت و در فقه، کلام، منطق و ادبیات عربی دارای اطلاعات عمیق بود و آثار متنوعی در موضوعات مختلف به زبان عربی تألیف کرد. برخی از رسالات او را پسرش، علی حیدرالزهدی، به صورت مجموعه‌های رسائل در ۱۲۸۵ و ۱۲۹۲ در استانبول چاپ سنگی کرده است [۲۶]
د. ا. د. ترک، ذیل مادّه.
.
۷ - منابع(۱) رحیم رئیس‌نیا، ایران و عثمانی در آستانه قرن بیستم، تبریز ۱۳۷۴ش. (۲) Hamid Algar, Religion and state in Iran, ۱۷۸۵-۱۹۰۶: the role of the ulama in the Qajar Period, Berkeley, Calif ۱۹۶۹;. (۳) Niyazi Berkes, Turkiye'de Cagdaslama, ed Ahmet Kuyas, Istanbul ۲۰۰۴;. (۴) Ismail Hami Danismend, Izahli Osmanli tarihi kronolojisi, Istanbul ۱۹۷۱-۱۹۷۲;. (۵) EI۲, sv "Hasan Fehmi Efendi" (by B Lewis) ;. (۶) Ekmeledin Ihsanoglu, "Darulfunun tarihcesine giris", Belletten, no۲۱۰ (Aug ۱۹۹۰) ;. (۷) Enver Ziya Karal, Osmanli tarihi, vol۷, Ankara ۲۰۰۳;. (۸) TA, sv "Hasan Fehmi Efendi";. (۹) TDVIA, svv "Cevdet Pasa" (by Yusuf Halacoglu and M Akif Aydin) , "Hasan Fehmi Efendi" (by Mehmet Ipsirli and Ilyas Celebi) , "Mecelle-i ahkam-i adliyye" (by M Akif Aydin). ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسن فهمی‌افندی»، شماره۶۱۸۲. |